Kieh jo Bayang
Bagikan:

Oleh Hasanuddin Hasanuddin

Dalam kahidupan sahari-hari, urang Minangkabau saisuak suko mamakai ungkapan-ungkapan dalam bakomunikasi, mamakai kato-kato atau kalimaik baibaraik atau bakieh-bayang dalam mangecek.

Simaklah pambicaroan barikuik (liek pulo Navis, 1984: 229-230).

Sasaurang batanyo ka kawannyo nan pulang dari pasa:

T: Lai rami pakan? J: Dapek kudo balari! Arti pambicaroan tu adolah bahaso pasa langang sainggo dapek kudo balari disinan.

Atau, surang lai batanyo tantang kalahiran anak:

T: “Apo anaknyo?” J: “Amainyo!”

T: “Lai gapuak?” J: “Kundua!”

T: “Lai putiah?” J: “Ganiah!”

Arti dari ciloteh di ateh adolah bahaso anak nan laia tu bajenis kalamin sarupo amainyo (padusi), gapuak (bantuak kundua), sarato putiah barasiah (ganiah).

Sakali ukatu, surang anak punyo tamu di rumah rang gaeknyo. Ukatu tu lah patuik ka makan. Nyo batanyo ka Amainyo (contoh ko dari Mak Katik Musra Dharizal):

T: “Lai ka balai Amai cako?”

J: “Lai nak, tapi iko nan tabaok dek amainyo ha” (mancaliakkan pariuak kosong)

Arati sabananyo, si anak batanyo ka amainyo, “Apoko lai ado nasi nan  kadimakan jo kawan Ambo, Mai?” Dek amainyo dijawab, “Amai alun batanak lai”.

Guru Ambo ukato SD jo Tsanawiyah (Ibu Rasyidah Zein) juo banyak bapasan.

“Kalau sakali ukatu anak mangicuah atau bacakak, sudah tu Urang gaek mengecek: ‘Bisuak ulang baliak dih!’, mako itu bukan manyuruah tapi alah berang bana tu mah”.

“Atau, kalau anak pai batamu ka rumah kawan atau dunsanak, kok disuruah makan ijan langsuang sajo namuah. Jikok tasuo sadiang makan, Tuan rumah mengecek: ‘Tambuahlah Nak, tambuahlah Nak!’ Tapi, indak lamo antaronyo, nyo baciloteh masalah bareh jo kaparaluan dapua nan alah maha, mako itu adolah sindieran supayo anak ijan batambuah: barantilah makan lai.”

“Kalau anak nantik alah jadi minantu urang, kutiko talambek jago pagi, Mintuo berang ka kuciang, katonyo ‘Kuciang, lalok juo lai, carilah mancik gai ka sawah tu ha!’. Itu nan disindea kareh adolah anak, jagolah lai sudah tu pai bakureh”.

“Baitu juo, kalau Mintuo maruwok kacang panjang nan indak dikarek, balain dari hari-hari biaso, mako pahamlah ado mukasuik nan tasirek nan disampaikan. Caliaklah ka ateh, mungkin rumah alah tirih atau kasau alah lapuak, paelokilah”.

Kecek guru ambo tu, baitu caro ninik muyang kito bakomunikasi, sarek jo ungkapan-ungkapan bakieh. Susunan kato, frasa, atau kalimaik nan dipakai barisi kieh jo bayang. Arati kato-kato tu indak samo jo arati dasar kato-kato pambantuaknyo manuruik kamus. Arti ungkapan tu basipaik simbolik (kiasan, tasirek, bahkan tasuruah), sahinggo disabuik kato bayang. Namun, maknanyo dapek dipahami dek urang-urang nan mawarisi kaarifan Minangkabau.

Salinteh, tanyo-jawek di ateh indak nyambuang. Saakan-akan, lain tanyo lain jawabnyo, kadang kurang sportif dalam manyampaikan pasan, nasihaik, pandapek,  atau protes. Akan tatapi, itulah gambaran kaarifan sabananyo. Urang nan arih iyolah nan cadiak candokio manangkok mukasuik nan tasirek dalam ucapan lawan mangecek (dalam istilah literasi adolah mampunyoi kompetensi reseptif). Kato papatah, urang nan cadiak candokio, tau di ereang dengan gendeang, tahu di bayang kato sampai.

Dalam kahidupan nan labiah gadang, kaarifan itu sangaik diparaluan. Kalau ka rimbo, banyak ancaman, misalnyo: duri, rantiang, dahan lapuak, binatang bueh, musim barubah, sarato ancaman lainnyo. Urang nan arif capek paham taradok ancaman-ancaman nantun. Patatah mangatokan, tau di unak nan ka manyangkuik, tau di rantiang nan ka mancucuak, tau di dahan ka mahimpok, tau di angin nan bakisa, tau di musuah nan kamanyarang.

Kaarifan menuntuik sasaurang untuak bijaksano. Bijaksano manuntuik sasaurang untuak pandai babicaro, cangka mamiliah kato nan tapek untuak manjawab sindieran, capek maambiak tindakan, santiang manjago budi, kreatif mamiliah caro atau jalan manyalasaikan masalah, pandai manyalamaikan muko surang atau urang lain dalam forum resmi, sarato aluih dalam manjalankan ketegasan.Papatah Minangkabau mangatokan: bayang tabuak, gantiang putuih;  mambuhua indak mambuku, mauleh indak mangasan.

Karakter nan ditanamkan dari karifan lokal Minangkabau Kieh jo Bayang adolah “arih bijaksano”. Jikok nilai-nilai kaarifan jo bijaksano tu ditanamkan ka anak-anak sajak ketek, tantu akan manjadi pakaian (standar perilaku), lamo-lamo akan mambantuak karakter kapamimpinan nan elok.

Urang nan indak mamiliki kaarifan Minangkabau dianggap baba atau mada. Patatah urang tuo-tuo mangatokan “manusia tahan kieh, kabau tahan palu”. Iyo kareh pasan nan dibao dek patatah tun.***

*) Panulih adolah Dosen Sastra jo Kajian Budaya Minangkabau, Universitas Andalas

Bagikan:
Pandalaman Kaji Patatah Patitih jo Pidato Adat Minangkabau di Kota Solok
Bagikan:

Oleh Hasanuddin Hasanuddin

Tanyo-jawek satantangan Patath Patitih jo Pidato Adat Minangkabau

Patatah Patitih Minangkabau kian hari kian habih. Baa kaindak? Urang nan manguasoi kakayaan bahasao Minangkabau itu makin punah tasabab surang-surang bie mandaului kito. Samantaro generasi mudo juo indak paham dan indak namuah pulo “ribet” jo “pamainan kato” nan mukasuknyo banyak basuruakan dek nan mangecek.

Dari sagi terminologi sajo alah kacau. Padoman nan dipakai untuak manjalehkan apo nan disabuik patatah patitih sajo alah salah. Dalam KBBI disabuikkan “papatah (pepatah)” nan aratinyo peribahasa nan mangandung nasihaik atau ajaran dari urang tuo-tuo (biasonyo dipakai kauntuak mamatahkan lawan bicaro), sabantuak “tong kosong nyariang bunyinyo” nan aratinyo ‘orang yang tidak berilmu banyak bualnya’).

Iyo kolah cantun? Itu sakiro-kiro manga Dinas Pandidikan Kota Solok maundang ahli Sastra dan Kajian Budaya Minangkabau nan juo adolah Sekretaris Umum Yayasan Sako Anak Negeri (SAKO) manjadi narasumber ari Sanayan kapatang di SMPN 1 Kota Solok.

Ambo babaju sirah, bapoto jo Kapalo Dinas Pendidikan Kota Solok (Dra. Hj. Rosavella, YD., MM.) nan diapik dek Dr. Asrinur, M. Pd. (Kapalo Bidang Pendidikan Dasar) jo Bu Yuniarti, M. Pd. (Kasi Kurikulum dan Peserta Didik (Dikdas).

Dinas Pendidikan Kota Solok ko iyo sabana sungguah nak maajakan adaik istiadaik (kaarifan lokal) ka anak-anak generasi mudo di daerahnyo. Baa kaindak? Alah sataun, sajak dimulai dari diskusi tapumpun (FGD) panyiapan kurikulum di Tahun 2022, sampai kini (2023), indak baranti Bu Kapalo Dinas Dra. Hj. Rosavella, YD, MM basarato jajaran mangganoki sagalo kabutuhan nan timbua. Kini tingga bangkalai pandalaman materi sarato maubah bantuak rumah dari kurikulum dari Kurikulum 2013 (Kurtilas) ka Kurikulum Merdeka (Kumer). Dalam manunjuakkan kasungguhan, Bu Kadis indak sakadar suruah-suruah bawahan tapi langsuang pulo turun tangan maurus sakaligus maawasi kegiatan tun.

Di hari Sanayan, tanggal 6 Maret 2023 kapatang tu, Ambo dimintak manjadi narasumber untuk Pandalaman Kaji Pambalajaran Patatah Patitih jo Pidato Adat untuak anak-anak SMP. Kegiatan diikuti Guru-guru Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Minangkabau Kota Solok. Ado 22 urang guru nan sato. Sacaro kasaluruhan, guru-guru tun mangaku indak punyo dasar kailmuan tantang adat Minangkabau. Dek tu mereka agak kurang picayo diri maajakan bahan nan indak dikuasionyo tu. Bu Yuniarti, M. Pd. (Kasi Kurikulum dan Peserta Didik) mayakinkan peserta bahaso untuak itulah pandalaman kaji ko diadokan.

Dalam curaian, Ambo sampaikan bahaso untuak maajakan patatah patitih jo pidato adat Minangkabau tu ado ilmu sarato slahnyo supayo efektif dan mudah dimangarati dek murik. Ilmunyo indak cukuik hanyo ilmu maaja tapi juo ilmu tantang isi jo hakikaik nan diajakan. Ilmu maaja diparalukan supayo pambalajaran bisa dijalankan sacaro efektif sainggo murah dipahami dek anak-anak. Ilmu tantang isi jo hakikaik paralu dikuasai pulo supayo nan diajakan indak salah sainggo mambuek murik jadi sasek paham.

“Untuak kaparaluan tun, Yayasan Sako Anak Negeri (SAKO) sadang manyiapkan bahan. Mohon doa supayo bahan-bahan tun bisa salasai dalam ukatu dakek. Insya Allah,” kato Ambo

Kasungguhan Bu Dra. Hj. Rosavella, YD., MM. dalam maujuikkan mato palajaran Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Minangkabau ko di Kota Solok dibuktikan jo keberlanjutan kagiatan tun. Babarapo kegiatan nan Ambo ikuti sabagai narasumber sabalunnyo adolah: FGD (diskusi tapumpun) 26 Maret 2022, Workshop Penyusunan Kurikulum Muatan Lokal (16 April 2022), Bimbingan teknis Penulisan bahan ajar Bahasa dan Sastra Minangkabau (18-19 Juni 2022),  Uji Publik Bahan Ajar Muatan Lokal BSM (01 Juni 2022), sarato sasudah diujicubokan kini masonyo pandalaman materi.

Pado Bulan Mei 2022 Perwako 20 Tahun 2022 tentang Penyelenggaraan Mata Pelajaran Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Minangkabau ditandotangani dek Walikota Solok. Sasudah tu, Wali Kota Solok, Zul Elfian Umar, SH. M.Si. juo malounching Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Minangkabau dan Program Transformasi Digital Pendidikan, pado Kamis, 04 Agustus 2022 batampek di Lapangan Merdeka Kota Solok. Kurikulum Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Minangkabau (biaso disingkek Mulok BSM) itu balaku untuak PAUD, SD, jo SMP.

Kasungguhan nan bantuak iko iyo paralu ditiru dek Kabupaten/ Kota nan lain.*

Bagikan: