Kieh jo Bayang
Oleh Hasanuddin Hasanuddin
Dalam kahidupan sahari-hari, urang Minangkabau saisuak suko mamakai ungkapan-ungkapan dalam bakomunikasi, mamakai kato-kato atau kalimaik baibaraik atau bakieh-bayang dalam mangecek.
Simaklah pambicaroan barikuik (liek pulo Navis, 1984: 229-230).
Sasaurang batanyo ka kawannyo nan pulang dari pasa:
T: Lai rami pakan? J: Dapek kudo balari! Arti pambicaroan tu adolah bahaso pasa langang sainggo dapek kudo balari disinan.
Atau, surang lai batanyo tantang kalahiran anak:
T: “Apo anaknyo?” J: “Amainyo!”
T: “Lai gapuak?” J: “Kundua!”
T: “Lai putiah?” J: “Ganiah!”
Arti dari ciloteh di ateh adolah bahaso anak nan laia tu bajenis kalamin sarupo amainyo (padusi), gapuak (bantuak kundua), sarato putiah barasiah (ganiah).
Sakali ukatu, surang anak punyo tamu di rumah rang gaeknyo. Ukatu tu lah patuik ka makan. Nyo batanyo ka Amainyo (contoh ko dari Mak Katik Musra Dharizal):
T: “Lai ka balai Amai cako?”
J: “Lai nak, tapi iko nan tabaok dek amainyo ha” (mancaliakkan pariuak kosong)
Arati sabananyo, si anak batanyo ka amainyo, “Apoko lai ado nasi nan kadimakan jo kawan Ambo, Mai?” Dek amainyo dijawab, “Amai alun batanak lai”.
Guru Ambo ukato SD jo Tsanawiyah (Ibu Rasyidah Zein) juo banyak bapasan.
“Kalau sakali ukatu anak mangicuah atau bacakak, sudah tu Urang gaek mengecek: ‘Bisuak ulang baliak dih!’, mako itu bukan manyuruah tapi alah berang bana tu mah”.
“Atau, kalau anak pai batamu ka rumah kawan atau dunsanak, kok disuruah makan ijan langsuang sajo namuah. Jikok tasuo sadiang makan, Tuan rumah mengecek: ‘Tambuahlah Nak, tambuahlah Nak!’ Tapi, indak lamo antaronyo, nyo baciloteh masalah bareh jo kaparaluan dapua nan alah maha, mako itu adolah sindieran supayo anak ijan batambuah: barantilah makan lai.”
“Kalau anak nantik alah jadi minantu urang, kutiko talambek jago pagi, Mintuo berang ka kuciang, katonyo ‘Kuciang, lalok juo lai, carilah mancik gai ka sawah tu ha!’. Itu nan disindea kareh adolah anak, jagolah lai sudah tu pai bakureh”.
“Baitu juo, kalau Mintuo maruwok kacang panjang nan indak dikarek, balain dari hari-hari biaso, mako pahamlah ado mukasuik nan tasirek nan disampaikan. Caliaklah ka ateh, mungkin rumah alah tirih atau kasau alah lapuak, paelokilah”.
Kecek guru ambo tu, baitu caro ninik muyang kito bakomunikasi, sarek jo ungkapan-ungkapan bakieh. Susunan kato, frasa, atau kalimaik nan dipakai barisi kieh jo bayang. Arati kato-kato tu indak samo jo arati dasar kato-kato pambantuaknyo manuruik kamus. Arti ungkapan tu basipaik simbolik (kiasan, tasirek, bahkan tasuruah), sahinggo disabuik kato bayang. Namun, maknanyo dapek dipahami dek urang-urang nan mawarisi kaarifan Minangkabau.
Salinteh, tanyo-jawek di ateh indak nyambuang. Saakan-akan, lain tanyo lain jawabnyo, kadang kurang sportif dalam manyampaikan pasan, nasihaik, pandapek, atau protes. Akan tatapi, itulah gambaran kaarifan sabananyo. Urang nan arih iyolah nan cadiak candokio manangkok mukasuik nan tasirek dalam ucapan lawan mangecek (dalam istilah literasi adolah mampunyoi kompetensi reseptif). Kato papatah, urang nan cadiak candokio, tau di ereang dengan gendeang, tahu di bayang kato sampai.
Dalam kahidupan nan labiah gadang, kaarifan itu sangaik diparaluan. Kalau ka rimbo, banyak ancaman, misalnyo: duri, rantiang, dahan lapuak, binatang bueh, musim barubah, sarato ancaman lainnyo. Urang nan arif capek paham taradok ancaman-ancaman nantun. Patatah mangatokan, tau di unak nan ka manyangkuik, tau di rantiang nan ka mancucuak, tau di dahan ka mahimpok, tau di angin nan bakisa, tau di musuah nan kamanyarang.
Kaarifan menuntuik sasaurang untuak bijaksano. Bijaksano manuntuik sasaurang untuak pandai babicaro, cangka mamiliah kato nan tapek untuak manjawab sindieran, capek maambiak tindakan, santiang manjago budi, kreatif mamiliah caro atau jalan manyalasaikan masalah, pandai manyalamaikan muko surang atau urang lain dalam forum resmi, sarato aluih dalam manjalankan ketegasan.Papatah Minangkabau mangatokan: bayang tabuak, gantiang putuih; mambuhua indak mambuku, mauleh indak mangasan.
Karakter nan ditanamkan dari karifan lokal Minangkabau Kieh jo Bayang adolah “arih bijaksano”. Jikok nilai-nilai kaarifan jo bijaksano tu ditanamkan ka anak-anak sajak ketek, tantu akan manjadi pakaian (standar perilaku), lamo-lamo akan mambantuak karakter kapamimpinan nan elok.
Urang nan indak mamiliki kaarifan Minangkabau dianggap baba atau mada. Patatah urang tuo-tuo mangatokan “manusia tahan kieh, kabau tahan palu”. Iyo kareh pasan nan dibao dek patatah tun.***
*) Panulih adolah Dosen Sastra jo Kajian Budaya Minangkabau, Universitas Andalas