Matrilineal Minangkabau
Oleh Hasanuddin Hasanuddin*
Sistem kakarabatan Minangkabau (Baco https://sako.or.id/sistem-kakarabatan-minangkabau/), indak dapek indak, harus diajakan ka anak-anak Minangkabau sajak dini. Tujuannyo iyolah supayo anak didik paham adat, tarutamo taradok sistem kakarabatan Minangkabau tun. Kalau talaik, batambah jauah mareka dari tatanan adat. Akibatnyo nantik, mampalajari adat Minangkabau dek mareka bak mampalajari adat urang lain. Sabab, tatanan adat tun indak mareka tamui lai di dalam kahidupan sahari-hari mareka.
Baa nan paham adat? Kito gunoan konsep Wiggins jo Tighe (2005) tantang konsep paham cako. Ado anam sagi nan dikecekan paham, iyolah: explanation (mampu manjalehan), interpretation (mampu manasie), application (mampu mangarajoan sasuai pitunjuak), perspective (mampu mancaliak dari banyak sisi atau suduik pandang), empathy (marasoan apo nan dirasoan urang lain), sarato self-knowledge (tau jo diri).
Kapatang kito cubo manjalehan sistem kakarabatan jo caro bacurito (teks narasi), “Mak Ongga” judul curitonyo. Kini Kito cubo jo caro curai papa (deskripsi). Molah kito simak curaian di bawah ko.
*
Minangkabau, Basuku ka Induak, Banasab ka Bapak Banyak ahli manyabuik bahaso Minangkabau adolah komunitas matrilineal paliang gadang di dunia. Indak banyak suku bangsa nan mamakai sistem matrilineal ko. Ado suku bangsa Merina di Madagaskar nan mamakai adat istiadat matrilineal nan hampie samo jo suku Minangkabau (Yamin, 1956). Baitu pulo, ado suku Indian di Apache Barat; suku Navajo, Peublo, jo Crow di Amerika Serikat; suku Khasi di Meghalaya, India Timur Laut; Suku Nakhi di provinsi Sichuan jo Yunnan, Tiongkok. Ado babarapo suku ketek-ketek di Kapulauan Asia Pasifik Di Indonesia pun ado babarapo komunitas ketek-ketek di Nusa Tenggara Timur nan mamakai stelsel matrilineal nan masih batahan sampai kini, yaitu suku Ngada dan suku Belu. Gadang komunitas ko sakiro-kiro sagadang Korong di Minangkabau. Pengertian matrilineal, matriarkhat, patrilineal, jo parental Sistem matrilineal adolah suatu katantuan dari niniak muyang Urang Minangkabau sajak daulu. Katantuan itu maatur tantang garih katurunan dalam adat Minangkabau iyolah manuruik garih induak, nan dalam konsep antropologi disabuik matrilineal. Matrilineal ko balain daripado matriarkhat, nan baarti sistem pangalompokan sosial nan manjadikan induak sabagai kapalo atau panguaso dalam kaluarga (KBBI). Konsep nan balawanan jo matrilineal adolah patrilineal, yoitu pangalompokan sosial badasarkan garih katurunan ayah/ laki-laki. Sistem kakarabatan nan katigo adolah parental nan manjadikan kaduo orang tua (ayah-induak) jadi pusek kekuasaan sacaro saimbang. Sasudah Islam manjadi ugamo utamo urang Minangkabau, katantuan nan balaku adolah “basuku ka induak banasab ka bapak”. Apo artinyo? Basuku ka induak aratinyo sacaro adat urang Minangkabau mamasuakkan anak-anak sarato cucu-cucunyo ka dalam suku induak atau anduang (nenek padusi). Sabuah contoh, Si Tata jo si Titi baradiak kakak saayah-sainduak, sukunyo samo jo induaknyo, samo pulo jo anduangnyo taruih ka ateh, misalnyo Caniago. Tapi, si Hasan jo Si Hasnul, baradiak kakak saayah balain induak, suku ayahnyo Tanjuang tapi suku anak nan baduo tu manuruik induaknyo masiang-masiang: si Hasan basuku Pinyalai tapi si Hasnul basuku Koto, manuruik ka suku induaknyo masiang-masiang. “Banasab ka bapak” aratinyo dalam urusan agamo atau syarak, anak-anak manuruik apaknyo. Parsoalan itu tampak kutiko sasaurang disabuik namonyo kutiko akad nikah. Misalnyo, Siti Zakiah binti Yunus, atau Sabila binti Hassan. Dalam hal parnikahan, saurang anak padusi hanyo buliah dinikahkan dek ayahnyo atau laki-laki nan sanasab, misalnyo: kakek, kakak atau adiak laki-laki ayah, sarato kakak laki-laki kanduang atau sanak bapak. Itulah nasab. Jadi, urang Minangkabau mampunyoi duo tali karabat, iyolah tali rahim (karabat sasuku manuruik garih induak) jo tali nasab (karabat dari suku ayah nan disabuik babako) (hasie diskusi jo Yulizal Yunus Dt. Rajo Bagindo). Kawajiban urang Minangkabaulah manjago kaduo nantun supayo lapang alam bakeh tagak. |
Bapak/ Ibu guru, paresolah tugas murik nan kapatang, tantang kasimpulan dari curito “Mak Ongga”. Kini cubo pulo pareso baa pulo tingkek panguasoan murik-murik taradok teks curai papa (deskripsi) di ateh. Molah cubokan. ***
*) Panulih adolah dosen Sastra jo Kajian Budaya Minangkabau di Unand, pangambang kurikulum Mulok BSM untuak tingkek PAUD, SD, SMP di Kota Pariaman (2020) jo Kota Solok (2022) (sasuai Kurikulum 2013). Kini (2023) sadang manyiapkan Mulok BSM untuk Kabupaten Agam maikuti Kurikulum Merdeka.