Sistem Kakarabatan Minangkabau
Bagikan:

Oleh Hasanuddin Hasanuddin*

Banyak urang nan tau baa sistem kakarabatan Minangkabau, dek lai mambaco sangenek banyak dari koran atau media sosial. Akan tatapi, dari sabanyak nan tau indak sabanyak tu pulo nan paham, juo samakin saketek nan bisa maajakan ka anak-anak kini. Baa dek baitu? Babarapo panyabab nan bisa disabuik adolah (1) karano nan ka maajakan tu kurang paham tasabab indak mangalami iduik dalam sistem tun, (2) taunyo dek lai mambaco sangenek banyak tapi dari sumber nan bagalau pulo. (3) kurang duduak konsep kutiko maajakan, atau sabab nan lainnyo. Akibaiknyo, nan maaja apolai nan baraja bak maresek di dalam kalam. “rumah kabua jalan tak tantu”.

Tapi sungguah samantangpun baitu, palajaran ko harus diajakan ka anak murik sajak PAUD, SD, SMP, SMA bahkan paguruan tinggi. Antah kok indak? Kadipabia anak-anak generasi kito Minangkabau ko indak tau jo adat, indak kenal jo mamak, sulik mambedokan ma nan apak ma nan mamak, atau ma nan dunsanak jo ma nan buliah kaurang rumah atau kaapak anak. Labiah jauah, jikok dilapehan galodo globalisasi ko malendo, alamaik ka karam Adat Alam Minangkabau nangko. Mukasuiknyo, kito sabagai urang Minangkabau ka kahilangan adat kito nan elok nangko.

Banyak caro maajakan sistem kakarabatan ka anak didik, tarutamo ka nan alah duduak di bangku SMP. Misalnyo jo curaipapa (deskripsi) atau curito (narasi). Curito “Mak Ongga” nan pernah dipublikasikan di https://minangsatu.com/mak-ongga_23360 tanggal 30 Desember 2022 manjalehan tantang itu. Cubolah baco elok-elok.

MAK ONGGA
 
Laki-laki tu alah saparo umua. Sahari-hari kami maimbaunyo Mak Ongga. Baitu panggilan kami sajak kami pulang dari rantau. Badannyo tinggi gadang, urek-urek tangannyo kuaik. Kami takuik ka inyo. Tapi, baliau adolah kakak kanduang induak kami, nan kami imbau Amak. Untuang Mak Ongga ko lai randah ati, suko galak manih kalau Kami sapo. Kalau baliau tibo ka rumah Anduang kami, kutiko kami pun pulang kampuang, hampia taruih Baliau maninggakan pitih agak saketek untuak kami. Kami jadi sanang ka inyo.

Mulonyo kami maimbau baliau Om. Tapi, dek Bapak kami dilarang. Kecek baliau, “Panggilan ka kakak atau adiak laki-laki induak adolah Mamak. Tasabab dek mamak kalian hanyo surang, mako panggilannyo Mak Ongga”, kato Baliau.

Mulonyo Mak Ongga barek atinyo diimbau jo panggilan tun. Keceknyo “Buruak bunyinyo lai”. Tapi kutiko dijalehkan dek Amak kami bahaso Mak Ongga tu aratinyo ‘Mamak nan Tungga’ atau mamak satu-satunyo, mako baliau lai namuah manarimo. Sajak itu kami maumbau baliau Mak Ongga, baliau pun lai sanang pulo.

Mak Ongga hampie salalu mandampingi Kami bilo di kampuang. Sakali wakatu ado acara baralek. Ado apak-apak nan sato sibuk bakarajo manolong manyiapkan alek. Dek Kami basapo “Apak”. Tapi baliau berang. Mukonyo sirah padam, matonyo mancaliak tajam, bibianyo manggarik-garik. Apo keceknyo, “Kecek Waang laki induak Waang Wakden”? Kami cameh, lansuang lari ka dalam rumah. Untuanglah ado Mak Ongga. Baliau manyuruah Kami manamui apak-apak nan berang tadi.

Kato Mak Ongga, “Bamamak ka inyo”.
Kami takuik juo baru lai. Tapi Mak Ongga agak naiak lo suaronyo manyuruah Kami. Katonyo, kamanakan Mak Ongga indak buliah panakuik doh. Akienyo, jo ati was-was Kami pun manamui apak (eh mamak) tadi baliak.

Lansuang sajo Kami sapo, “Mamak”!.
Ruponyo, indak berang Baliau lai doh. Galak manih Baliau mancaliak ka Kami.
“Kalian anak si Epit yo?”
“Iyo”, jawek Kami ampie sarentak.
“Kini acok-acoklah pulang kampuang. Wakden ko mamak dek Kalian. Wakden baradiak-kakak sanak anduang jo Amak sarato Mak Ongga Kalian. Ijan baapak-apak juo nan kadatang lai, ndak. Sabab, Apak tu laki induak awak. Induak Kalian indak amak Kalian sajo do, tapi sado dunsanak padusi dek Amak Kalian tu adolah induak dek kalian”.

Salasai tu, Baliau mintak Kami manyalami Baliau. Indak disangko, kironyo Kami pun dapek ‘salam tempel’ pulo.

Mak Ongga kudian nan manjalehkan bahaso kami ko anak si Epit, lahie jo iduik di rantau. Ka Kami juo Baliau jalehkan bahaso itu bukan Apak tapi Mamak. Dek Baliau tu ketek umuanyo dari Mak Ongga, mako Kami disuruah maimbau Mak Etek.

Mak Ongga disayangi dek urang rumah sarato anak-anak Baliau. Ka urang rumahnyo kami disuruah maimbau Mintuo, ka anak-anak baliau bauda jo bauni atau sabuik namo ka nan samo gadang. Kecek Mak Ongga, anak-anak baliau adolah anak pisang kami. Sabaliaknyo, kami adolah bako dek anak-anak baliau. Amak kami adolah induak bako dek anak-anak baliau.

Mak Ongga pulo nan mangenalkan kami ka dunsanak Bapak. Bapak sandiri adolah Urang Sumando dek kaum atau suku kami Rang Caniago. Jo saba baliau maimbau kami untuak mengenalkan jo “Apak-apak” sarato “Induak-induak Bako” Kami. Kecek Mak Ongga, “Banyak dunsanak kito di Minangkabau ko, indak Apak jo Amak sarato kakak baradiak sajo do”.

Baitulah Mak Ongga Kami.

Bapak/ Ibu guru, cubolah suruah murik-murik untuak maambiak kasimpulan dari curito tun. Suruah mareka mambuek peta hubungan antaro tokoh Kami jo tokoh-tokoh lain dalam curito, sainggo tampak tali karabaik di antaro tokoh-tokoh nan ado dalam curito nantun. Molah cubokan. ***

*) Panulih adolah dosen Sastra jo Kajian Budaya Minangkabau di Unand, pangambang kurikulum Mulok BSM untuak tingkek PAUD, SD, SMP di Kota Pariaman (2020) jo Kota Solok (2022) (sasuai Kurikulum 2013). Kini (2023) sadang manyiapkan Mulok BSM untuk Kabupaten Agam maikuti Kurikulum Merdeka.

Bagikan: